21. De spatio signando. Materialne i symboliczne wyznaczniki przestrzeni oraz sposoby jej organizacji w średniowieczu
Zamiarem inicjatorów sekcji jest prezentacja nowszych badań mediewistycznych nad przestrzenią oraz stworzenie forum do dyskusji. Znaczący w ostatnich latach wzrost zainteresowania tą tematyką pozwala dziś na poszerzenie pola studiów i wzbogacenie programu badawczego o wymiar społeczny i kulturowy. Z tej obszernej problematyki proponujemy skupić uwagę uczestników na materialnych aspektach organizacji przestrzeni. Głównym przedmiotem obrad pragniemy uczynić materialne wyznaczniki, dzięki którym przestrzeń może być poznawana, oznaczana i identyfikowana przez społeczności, wiodące życie w niej. Te realne determinanty służą zakreślaniu i limitowaniu przestrzeni, jej definiowaniu, oswajaniu, zagospodarowaniu, waloryzowaniu, uznawaniu za swoją lub obcą, służą podziałowi na przestrzeń prywatną i publiczną, miejską i wiejską, sakralną i świecką czy na inne kategorie funkcjonalne – ogólnie biorąc pełnią one ważną rolę w „produkowaniu” i „uprawianiu” przestrzeni w różnych warunkach społecznych i kulturowych. Tematyka jest wielowątkowa i może być rozpatrywana przez mediewistów reprezentujących różne dyscypliny i wykorzystujących różne gatunki źródeł.
21. De spatio singnando. Material determinants of space and its organization in the Middle Ages
The intention of the initiators of the section is to present the latest medievalist research on space and to provide a forum for discussion. The significant increase in interest in this subject in recent years makes it possible today to broaden the field of research and enrich the research programme with a social and cultural dimension. From this vast subject matter, we propose to focus the participants' attention on the material aspects of the organisation of space. We would like to make the material determinants by which space can be known, marked and identified by the communities living in it the core focus of discussion. These actual determinants serve to limit space, to define it, tame it, develop it, valorise it, consider it as one's own or foreign, divide it into private and public, urban and rural, sacred and secular or other functional categories – in general, they play an important role in the ‘production’ and ‘cultivation’ of space in different social and cultural settings. The themes are multifaceted and can be considered by medievalists representing different disciplines and using different genres of sources.
Rozwój praktyk dokumentalnych na terenach późnośredniowiecznej Rusi Halickiej zmienił zasadniczo proces wyznaczania granic i utrwalania lokalnej wiedzy o krajobrazie. Relacje pomiędzy świadectwami pisemnymi i ustnymi w objazdach granic uległy przekształceniu i dały początek nowym „pisanym archiwom tradycji”. Referat omawia jedną z takich tradycji, którą ukształtowały dokumenty, pisane w miejscowym języku rusińskim, a także ustna pamięć szlachty i duchowieństwa pochodzenia rusińskiego. Celem jest omówienie kontekstów komunikacyjnych i performatywnych, w których te dokumenty były używane jako instrumenty prawne. W dokumentach tych często brakowało niezbędnych informacji do ustalenia granic i opisania krajoobrazu. Miały one jednak duże znaczenie symboliczne jako materialne wcelenie określonej tradycji, potwierdzające prawo własności. Ich rola była powiązaną z ustną pamięćią prawną, konstruowaną i artykułowaną przez ruskich właścicieli ziemskich w w sporach granicznych.
Przestrzeń miejska jako narzędzie segregacji i integracji w miastach średniowiecznych
Przestrzeń miejska, poprzez układ ulic oraz rozmieszczenie funkcji, miała istotny wpływ na kształtowanie hierarchii społecznych, ekonomicznych, religijnych i etnicznych w średniowiecznym mieście. Świadome i przypadkowe procesy planistyczne determinowały mechanizmy inkluzji i ekskluzji. Analizy wybranych miast Europy Środkowej, oparte na metodach GIS, space syntax oraz Space Validation Index, a także badaniach architektonicznych i archeologicznych, pozwalają ocenić wpływ struktury przestrzennej na społeczne podziały. Wyniki wskazują, że organizacja przestrzeni mogła sprzyjać marginalizacji określonych grup oraz koncentracji elit. Zrozumienie tych procesów umożliwia lepsze uchwycenie roli przestrzeni w kształtowaniu relacji społecznych i codziennego życia w średniowiecznych miastach.
Wieloczynnikowy gradient urbanizacji jako narzędzie w badaniach nad przestrzenią miast lokacyjnych
Celem referatu jest refleksja nad możliwościami wykorzystania gradientów urbanizacji do opisu i analizy przestrzeni miast lokacyjnych, w szczególności do obserwacji płynnego przejścia między przestrzenią miejską, podmiejską i pozamiejską. Założeniem jest budowanie modeli gradientowych opartych na różnych czynnikach — np. formach organizacji przestrzeni, regularności sieci komunikacyjnej, typie zabudowy, materiałach budowlanych, elementach infrastruktury, roślinności, składowaniu odpadków i nieczystości, znaleziskach zabytków archeologicznych — a następnie zestawianie ich dla różnych ośrodków. Pozwoli to odpowiedzieć na pytanie, czy gradient urbanizacji może służyć do oceny wielkości i potencjału gospodarczego oraz klasyfikacji funkcyjnej miast danego obszaru, a także czy może służyć jako pomocne narzędzie do odtwarzania dawnej przestrzeni miejskiej w przypadku braku pewnych typów źródeł (zwłaszcza pisanych).
Kilka uwag na temat zakresu władzy terytorialnej seniora w drugiej poł. XII w.
Instytut Archeologii i Etnologii PAN Instytut Historii im. Tadeusza Manteuffla PAN
Referat jest drobnym głosem w dyskusji nad funkcjonowaniem ustroju zaprojektowanego przez tzw. testament Bolesława Krzywoustego w kilkadziesiąt lat po śmierci tego księcia. Z jednej strony przedstawię argumenty za udziałem młodszych braci we władzy (np. formuły datacyjne dokumentów, denary Bolesława Kędzierzawego z ucztującymi braćmi). Z drugiej wskażę na przejawy silnej władzy seniora i jego przewagi nad juniorami (sprawowanie sądów w dzielnicach juniorów, tympanon Jaksy itp.).
Granice i podziały. Płoty, wały i ogrodzenia w organizacji przestrzeni średniowiecznych wsi i przedmieść miast śląskich
Celem niniejszej prezentacji jest omówienie sposobów wyznaczania granic obszarów wiejskich i przedmieść na średniowiecznym Śląsku. Zagadnienie to dotychczas rzadko podejmowano w literaturze przedmiotu, a źródła pisane zawierają jedynie nieliczne odniesienia do omawianej problematyki. Granice te pełniły podwójną funkcję – nie tylko stanowiły bariery chroniące określone tereny przed niepożądanym dostępem, ale także służyły jako wyraz posiadania i symbol własności. Drobne konstrukcje, takie jak płoty, wały czy ogrodzenia, miały więc zarówno charakter obronny, jak i symboliczny.
Drugim aspektem wystąpienia jest analiza metod podziału przestrzeni wewnątrz obszarów wiejskich i przedmiejskich, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia wyznaczania granic ogrodów. Wznoszone bariery zabezpieczały teren przed intruzami, chroniły uprawy i budynki oraz umożliwiały zarządzanie własnością, a jednocześnie – na wzór „hortus conclusus” – budowały w ówczesnych oczach aurę bezpiecznego schronienia.
„I stanął Światopełk w grodzie, a Lachowie nad Bugiem”: pogranicza Rusi jako przestrzeń uprawiania dyplomacji
Latopisy ruskie są pierwszorzędnym źródłem informacji na temat uprawiania dyplomacji przez książąt z dynastii Rurykowiczów. Przekazy te były analizowane pod kątem polityki, kultury albo rytuałów. Rzadko natomiast zwracano uwagę na rolę przestrzeni, w której miały miejsce opisane przez kniżników wydarzenia międzynarodowe o niemilitarnym charakterze. Pod takim właśnie kątem pragnę przeanalizować fragmenty trzech najważniejszych pomników historiografii południoworuskiej powstałych w okresie od końca X do przełomu XIII/XIV w., czyli Powieści dorocznej, Latopisu kijowskiego oraz Kroniki halicko-wołyńskiej. Na ich kartach można m.in. odnaleźć szereg bardzo ciekawych wzmianek mówiących o odbywaniu międzynarodowych zjazdów na styku państw. Na wybranych przykładach pokażę, dlaczego i na jakiej zasadzie specyficzna przestrzeń „ukrainna” (w tym grody graniczne, konkretne rzeki etc.) regularnie stawała się miejscem prowadzenia polityki międzynarodowej.
Wyznaczanie granic dóbr, wsi i miast w Państwie Zakonnym w Prusach w XIV/XV wieku – tradycja, użytkowanie i innowacje
W dokumentach i źródłach administracyjnych z okresu późnego średniowiecza na terenie Zakonu Krzyżackiego wielokrotnie pojawiają się wyznaczania granic dóbr, wsi i miast. Dowiadujemy się z nich wiele o a) zaangażowanych w to ludziach, b) postrzeganiu przestrzeni, c) potencjale konfliktu (lub konkretnych konfliktach z niego wynikających). W moim wykładzie omówię rozwój wytyczania granic w Prusach (słowo kluczowe: geodezja, pierwszy podręcznik geodezyjny: Geometria Culmensis około 1400 r.), a także porównam Prussy z innymi regionami europejskimi (głównie w Cesarstwie).
Sąsiedztwo jako forma społecznej organizacji przestrzeni w Krakowie w XV- poł. XVI wieku: gdy krewni i powinowaci „w jednym stali domu”
Autorka przedstawia relacje sąsiedzkie w życiu prywatnym i zawodowym w obrębie pojedynczych parcel oraz znajdujących się na nich zabudowań i urządzeń. Uchwytną w źródłach pisanych genezą takich sąsiedzkich relacji były działy rodzinne, wyodrębniane w następstwie dziedziczenia po ojcu lub po matce. W ten sposób członkowie nowych „małych rodzin”- krewni i powinowaci - stawali się wzajemnie dla siebie sąsiadami na poziomie przestrzeni wciąż tej samej parceli, w tym tego samego domu frontowego, a co więcej - różnych części jego wspólnie użytkowanych pomieszczeń, z różnym wartościowaniem tychże części (np. z prawem do posiadania miejsca w kuchni w różnej odległości od źródła ciepła, czy różnych zasad korzystania z pieca kuchennego w celach zawodowych w zależności od wielkości działu). Coraz mniejsza powierzchnia, na jakiej mogły egzystować poszczególne rozradzające się rodziny, powodowała konieczność administracyjnego, skrupulatnego przeprowadzania podziałów przestrzenno-własnościowych
Przestrzeń jako przedmiot sporu w późnośredniowiecznych księgach sądowych
Celem proponowanego referatu jest spojrzenie na kwestię szeroko rozumianej przestrzeni w świetle późnośredniowiecznych łęczyckich ksiąg sądowych (ziemskich i grodzkich). Wśród licznych spraw w nich zawartych, sporo miejsca zajmowały także te dotyczące terytorium, będącego przedmiotem troski ze strony posiadaczy ziemskich. Dbałość ta wyrażała się choćby poprzez sprawy związane z limitacją np. poszczególnych osad lub działów. W spuściźnie sądowej dają się znaleźć także informacje na temat pomiarów ziemi oraz wzmianki o materialnych wyznacznikach przestrzeni, czyli kopcach granicznych, które niekiedy, w wyniku swego rodzaju zajazdów, ulegały uszkodzeniu. W kręgu zainteresowania referenta pozostaną więc następujące aspekty związane z przestrzenią: dbałość o posiadany obszar (wytyczanie granic, wymierzanie gruntów) oraz naruszenia przestrzeni. W referacie zostanie podjęta również próba statystycznego zestawienia omawianych spraw na tle innych zapisów wnoszonych do ksiąg w wybranych latach.
Fabularyzacja „Danevirke” w średniowieczu na tle podobnych przykładów z obszaru Europy Północnej i Środkowej
Głównym przedmiotem rozważań będą opowieści o powstaniu „Danevirke” czyli duńskich umocnień granicznych umiejscowionych na południu Jutlandii. Referat ogniskować się będzie wokół trzech zasadniczych przekazów – duńskich kronik Svena Aggesena oraz Saxo Gramatyka, a także islandzkiej Knytlinga sagi. W kontekście Danevirke uzupełnią je relacje źródeł niemieckich, przede wszystkim Widukinda i Adama z Bremy. W ramach komparatystyki przywołane zaś zostaną inne opowieści materializujące przeszłość w jej zachowanych i opisywanych reliktach. Tak jak zaznaczyłem w tytule – będę się ograniczał do Europy Północnej i Środkowej. W referacie pragnę skupić się na specyfice opowieści koncentrujących się wokół „Danevirke”, osadzając je zarazem w mechanizmie fabularyzacji przestrzeni w oparciu o relikty przeszłości. W tym ostatnim kontekście pragnę także podjąć krytyczną refleksję nad użytecznością kategorii wypracowanych w ramach, z pozoru narzucającej się, Teorii Aktora Sieci.
Punktowo, liniowo, strefowo czy jeszcze inaczej? Delimitacja przestrzeni władzy na ziemiach ruskich Polski i Litwy w XIV wieku
Granice terytorialne to tylko jeden ze sposobów, przy pomocy których można wyznaczyć przestrzeń jakiegokolwiek charakteru, nawet przestrzeń polityczną, czyli zasięg sprawowania władzy. Repertuar stosowanych w późnym średniowieczu środków zakreślania i opisywania przestrzeni był jednak znacznie bogatszy, wykraczając poza ogląd wywodzący z tego szczególnego, kartezjańskiego wyobrażenia przestrzeni, jaki narzucają nam mapy poprzez używaną w nich wizualizację, zwłaszcza w postaci granic linearnych. Odmienne formy definiowania przestrzeni politycznej zostaną przedstawione w odniesieniu do ziem księstwa halicko-wołyńskiego, które w połowie XIV w. uległo rozbiorowi między Polskę i Litwę. Zderzenie się ekspansji obu tych państw wywołało podziały terytorium upadłego księstwa. Źródła dokumentujące nową organizację polityczną tego regionu Europy Środkowo-Wschodniej mogą pozwolić na przeanalizowanie ówczesnych, różnorodnych przejawów konstrukcji i percepcji przestrzeni władzy.
Gdzie spotkać Boga, czyli o przestrzeni modlitwy prywatnej w późnym średniowieczu na ziemiach polskich
Przedmiotem referatu będzie zagadnienie przestrzeni sakralnej jako obszaru dla modlitwy prywatnej. W późnym średniowieczu rozwój praktyk dewocyjnych sprzyjał indywidualizowaniu doświadczenia religijnego. Prądy religijne, działalność zakonów mendykanckich, rozwój ekonomii zbawienia wpierały osobistą troskę o szczęśliwe życie wieczne oraz mnożenie praktyk mających do tego prowadzić. Każdy chrześcijanin, także niewykształcony teologicznie i nienawykły do trudnych praktyk duchowych, stawał się odpowiedzialny za swoją modlitwę. Oferta była bogata, a różnego typu obszary, obiekty i przedmioty służyły aranżowaniu i wyznaczaniu przestrzeni do osobistego kontaktu wiernych z Bogiem. Od kościoła gdzie obok liturgii było też miejsce na prywatne modlitwy, poprzez obrazy, kapliczki, dewocjonalia, a wreszcie nawet dźwięk dzwonu. Przykłady z późnośredniowiecznych ziem polskich posłużą ukazaniu materialnych, ale i symbolicznych wyznaczników przestrzeni modlitewnych.
Transformacja reprezentacji przestrzeni i poszukiwanie instrumentów kontroli społecznej. Kilka refleksji na przykładzie późnośredniowiecznych miast czeskich
W czeskich źródłach miejskich późnego średniowiecza przestrzeń, a raczej kontrola nad nią, staje się coraz bardziej widocznym przedmiotem konfliktu między rajcami a ludnością miejską. Kontrola przestrzeni publicznej i definicja instrumentów, które umożliwiają lub zakłócają tę kontrolę, zostały już szczegółowo opisane w wielu pracach. Być może mniej widoczne, ale ważne, były wysiłki zmierzające do przesunięcia granic między przestrzenią publiczną a prywatną w sprawowaniu władzy. Zaglądanie do domów, sprawdzanie gości i uzyskiwanie informacji od sąsiadów stało się pisemnymi obowiązkami urzędników podległych rajcom miejskim. W różnych lokalnych odmianach dochodzi do ustalania kontroly nad miastem i szukano instrumentow kontroli społecznej - tworzonych lub dostosowywanych do tej kontroli.
